متفورمین (metformin) یک نوع داروی خوراکی (قرص) است که جهت کنترل دیابت و قند خون تجویز و مصرف میشود. این دارو معمولا با رژیم غذایی و ورزش، مهار کنندهی دیابت نوع ۲ در افراد بالغ است. متفورمین در ۱۹۲۲ کشف و در دهه ۱۹۵۰ توسط پزشک فرانسوی با نام ژان استرن مطالعه آن بر روی انسان آغاز شد و نهایتا این دارو در ۱۹۵۷ در فرانسه و در ۱۹۹۵ در ایالات متحده رسما معرفی شد. در ۲۰۲۰، با ثبت بیش از ۹۲ میلیون نسخه، جایگاه سومین داروی رایج در ایالات متحده را به نام این دارو رقم زدند. هماکنون این داروی بسیار مهم در فهرست داروهای ضروری سازمان بهداشت جهانی واقع است.
همانطور که ذکر شد، متفورمین از دسته داروهای خوراکی است که برای کنترل دیابت نوع ۲ استفاده میشود. قرص متفورمین درنابسامانی متابولیسم کربوهیدرات و همچنین برای درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک مورد استفاده قرار میگیرد. باید ذکر شود که افراد مبتلا به دیابت نوع دوم، میزان قند خونشان از سطح طبیعی بالاتر است. قرص متفورمین دیابت را درمان نمیکند ولی سطح قند خون را در حالت نرمال نگه میدارد. بعضی مواقع از این دارو به عنوان مکمل برای پایین آوردن خطر ابتلا به سندرم متابولیک برای بیمارانی که داروهای ضد روان پریشی استفاده میکنند تجویز میشود. معمولا متفورمین به خوبی تحمل میشود اما باید دقت شود که این دارو را در دوزهای خیلی زیاد و همچنین برای مبتلایان به مشکلات کلیوی شدید استفاده نکرد چون باعث بالا رفتن سطح اسید لاکتیک خون میشود که بسیار نگران کننده است. در ضمن مصرف این قرص در بیمارانی که به بیماری جدی کبدی مبتلا هستند اصلا توصیه نمیشود.
دیابت نوع ۲ که رایجترین نوع دیابت است که ۹۰% موارد این نوع بیماری را دربر گرفته است. متاسفانه فراگیری دیابت نوع ۲ مدام در حال افزایش میباشد و تعداد نمود این نوع دیابت در کودکان در مقایسه با گذشته حدودا ده برابر اعلام شده است. هماکنون شمار بیماران دیابتی در ایران، تقریبا ۵/۱ میلیون نفر برآورد شده است. دیابت در دستهی بیماریهای مزمن قرار دارد و برای جلوگیری از نمود عوارض حاد و همچنین کاستن خطر عوارض مزمن آن، لازم است که بیمار مواظبت، حمایت و تعلیم خود مدیریتی مداوم را فرابگیرد. مبتلا شدن به این بیماری، با توجه به عوارض آن، سبب متحمل شدن مشکلات جانبی و هزینه برای بیمار میشود. برخی از این عارضهها شامل بالا رفتن ریسک بیماریهای قلبی-عروقی، بیماریهای کلیوی، نابینایی و آمپوتاسیون اندام تحتانی میباشد. بیماران دیابتی در معرض خطر بیماری عروق کرونر، عروق محیطی، سکته مغزی، فشار خون بالا، چربی بالا و اضافه وزن میباشند. تشخیص به موقع ریسک فاکتورهای بیماری دیابت و تلاش برای از بین بردن آنها، میتواند از مبتلا شدن به دیابت نوع ۲ پیشگیری و یا پیدایش آن را به تاخیر انداخت. پارهای روندهای پاتوژنیک در بروز دیابت نقش دارند. تنوع این عاملها از تخریب خود ایمنی سلولهای پانکراس که سبب پایین آمدن انسولین میگردد تا اختلاهایی که نسبت به انسولین مقاومت نشان میدهند، گسترده میباشند. نابسامانی اساسی در سوخت و ساز کربوهیدرات، پروتئین و چربی که در بیماران دیابتی بوجود میآید تا ناتوانی عمل انسولین بر روی بافتها مد نظر میباشد. برخی از نمودهای هیپوگلیسمی شامل پرخوری، تکرر ادراری، کاهش وزن، عطش و تاری دید است. امکان دارد در تداوم هیپرگلیسمی مزمن، اختلال رشد و مستعد بودن به درگیری با بعضی عفونتها هم مشاهده شود. این بیماری شامل چهار گروه، نوع ۱، نوع ۲، دیابتی که از عواملی چون عوارض بعد از پیوند عضو یا فیبروز کیستیک ایجاد شدهاند و دیابت بارداری میشود. بعضا بیمارانی یافت میشود که در هیچ کدام از این گروهها جای نمیگیرند.
شناسایی دیابت بر اساس ضوابط زیر است:
عارضههای حاد دیابت کنترل نشده، اکثرا کتواسیدوز دیابتی و سندرم کومای هیپراسمولار غیرکتونی میباشد. پیامدهای مزمن این بیماری عبارتند از: رتینوپاتی، نوروپاتی، نفروپاتی، عوارض قلبی،علایم ادراری و تناسلی، مشکلات جنسی و عوارض عروقی مغز. همچنین بالا رفتن فشارخون و مشکلات در سوخت و ساز لیپوپروتئین در افراد مبتلا به دیابت مشهود است. از دیگر معضلات میتوان به پذیرش درمان توسط بیماران دیابتی اشاره کرد. البته شناختن اصول درمان در دیابت هم یک امر ضروری است.
قرص متفورمین، استنتاج شده از بیگوانید است که یکی از مرسومترین داروهای مورد استفاده جهت درمان دیابت نوع ۲ میباشد و قریب به یک قرن است که مورد استفاده است. متفورمین (دی متیل بیگوانید هیدروکلراید) در دهه ۱۹۲۰ سنتز و تا کنون، به سبب قدرت چشمگیر آن در کاهش میزان گلوکز پلاسما، نخستین گزینه جهت درمان دیابت نوع ۲ میباشد. علاوه بر آن، متفورمین با کنترل سیگنالینگ دریافت کننده انسولین و IGF نقش بسیار اساسی را ایفا مینماید که حاصل آن بوجود آمدن تغییراتی در هموستاز است. به تازگی، با به کار گیری hdPCA (تستهای مکمل پروتئین «دینامیک هومومر»)، راهکاری که توانایی آن را دارد تا با ترسیم کارکردهای ژن و مسیرهای هدف داروها را تعیین کند، یعنی ترکیباتی که موظف هستند مجموعه گستردهای از فرایندهای سلولی، مانند متفورمین متابولیسم انرژی، کهولت و سرطان را دستخوش تغییر کنند. ولی باید اضافه کرد که سازوکارهای اصلی متفورمین در نظم بخشیدن به بیماریها هنوز کاملا شناخته شده نیست. در مواردی متفورمین با انسولین تجویز میشود اما باید خاطر نشان کرد که برای درمان دیابت نوع ۱ نمیشود از آن استفاده نمود. عملکرد این دارو اینگونه است که با پایین آوردن تولید گلوکز در کبد، باعث بالا رفتن حساسیت بافتهای بدن نسبت به انسولین شده و سبب افزایش ترشح GDF15 میگردد که رغبت به غذا و همچنین دریافت کالری را پایین میآورد.
این دارو به صورت خوراکی عموما ۱ الی ۳ بار در روز با غذا و مایعات فراوان باید مصرف میشود. با توجه به وضعیت بیمار، دوز مصرف این دارو پاسخگوی نیاز بدن بیمار به درمان و البته سایر داروهای مصرفی توسط بیمار بستگی دارد.
عوارض جانبی محتمل متفورمین عبارتند از: آبریزش بینی، حالت تهوع و سردرد میباشد. شمار زیادی از بیمارانی که از این دارو استفاده میکنند با این دارو سازگاری دارند، با این وجود، قریب به ۳۰ درصد از افراد گرفتار واکنشهای جانبی دستگاه گوارش چون، اسهال، تهوع و استفراغ میشوند. مصرف قرص متفورمین با غذا موجب پیشگیری یا کم کردن عوارض گوارشی آن میشود. از دیگر عوارض این دارو میتوان به افت قند خون، تعریق بیش از حد، احساس ناراحتی در قفسه سینه، سردرد، بیحالی اشاره نمود. متفورمین در موارد نادری سبب اسیدوز لاکتیک میشود که یک عارضه مهم است. اسیدوز لاکتیک، ذخیره شدن مخاطرهآمیز اسید لاکتیک در خون میباشد که سبب افت شدید فشار خون، افزایش ضربان قلب و حتی مرگ میشود. از عوارض طولانی مدت میتوان به امکان تاثیر بر جذب ویتامین B-12 اشاره کرد.